2004-2010. «Εκπόνηση έρευνας με θέμα: «Φύλο, οικιακή εργασία και εθνοτική ταυτότητα: η διαπολιτισμική συγκρότηση του οικιακού χώρου στην Ελλάδα»

Χρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα «Πυθαγόρας» στο πλαίσιο του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ (συγχρηματοδότηση της Ε.Ε. κατά 75% και Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας κατά 25%)
Ερευνητική ομάδα: Ευθύμιος Παπαταξιάρχης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Πηνελόπη Τοπάλη, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Αγγελική Αθανασοπούλου, νέα ερευνήτρια, διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Βασιλική Παπαγεωργίου, υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Αικατερίνη Ροζάκου, υποψήφια διδάκτορας του Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Λόης Λαμπριανίδης, Καθηγητής, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας. Ευφροσύνη Πλεξουσάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Βενετία Καντσά, Λέκτορας, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Συνεργαζόμενες ερευνητικές ομάδες: Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών. Τίτλος ερευνητικής ομάδας: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ (Υπεύθυνος: Τάκης (Παναγιώτης) Καφετζής). Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας. Τίτλος ερευνητικής ομάδας: ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ (Υπεύθυνη: Ρίκη Βαν Μπουσχότεν)
Η έρευνα αναπτύχθηκε γύρω από δύο άξονες που συνδέονται μεταξύ τους. Ο πρώτος και πιο γενικός αφορά το ρόλο του φύλου στη συγκρότηση του οικιακού χώρου. Ο δεύτερος και πιο ειδικός αφορά το ρόλο της εθνοτικής ταυτότητας στην οργάνωση της έμφυλης οικιακής εργασίας.
Η φροντίδα του οικιακού χώρου έχει αντιμετωπιστεί στη φεμινιστική βιβλιογραφία ως μία κατεξοχήν (άμισθη) γυναικεία εργασία, ως ένα ζήτημα που οργανώνεται αποκλειστικά στη βάση των έμφυλων κοινωνικών σχέσεων και τίθεται σταθερά σε αντιπαραβολή με την ανδρική ενασχόληση και φροντίδα των δημοσίων θεμάτων (Rosaldo and Lamphere 1974, Graham 1979, Finch and Groves 1980). Ειδικά στο πλαίσιο της ανθρωπολογικής μελέτης της ελληνικής κοινωνίας επισημαίνεται η αλληλεξάρτηση του φύλου και της συγγένειας στη συγκρότηση της γυναικείας ταυτότητας ενώ ο οικιακός χώρος, συγκροτημένος μέσα από τη συζυγικότητα σε ‘νοικοκυριό’ (Loizos και Papataxiarchis 1991) αναδεικνύεται στον κεντρικό τόπο όπου συντελείται η ολοκλήρωση αυτής της ‘έμφυλης γυναικείας ταυτότητας. Ο οικιακός χώρος θεωρείται ως ο κατεξοχήν τόπος όπου εκτελούνται εκείνες οι δραστηριότητες που συντελούν στη συγκρότηση και αναπαραγωγή της οικογένειας, ενώ το σπίτι θεωρείται ευθύνη της γυναίκας η οποία είναι συνδεδεμένη μαζί του λειτουργικά και συμβολικά, με τρόπο που της προσδίδει κύρος και αξία (Dubisch 1986, Ηirschon 1989).
Σύμφωνα με νεότερες ανθρωπολογικές θεωρήσεις (Moore 1996) ο χώρος, και ειδικότερα ο οικιακός, είναι ένα δυναμικό πεδίο αλληλόδρασης στο πλαίσιο του οποίου οι κοινωνικές σχέσεις και οι δομές όπως και οι έμφυλες ταυτότητες δημιουργούνται και μετασχηματίζονται. Με την έννοια αυτή ο χώρος, και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο οικιακός χώρος, ενώ έχει πάντα έναν έμφυλο χαρακτήρα, ωστόσο ο χαρακτήρας αυτός δεν είναι ποτέ στατικός αλλά είναι πάντοτε αμφίσημος, χωρίς σταθερές σημασίες και δημιουργείται μέσα από την πρακτική των κοινωνικών σχέσεων και των κοινωνικών νοημάτων. Επίσης, νεότερες μελέτες δείχνουν ότι η σύνδεση της έμφυλης ταυτότητας με τον οικιακό χώρο δεν είναι ανεξάρτητη από την κοινωνική τάξη, τη φυλή, την εθνότητα, την επαγγελματική ενασχόληση, την ηλικία (Moore 1988) και εξετάζουν τους τρόπους με τους οποίους το φύλο διαπλέκεται με αυτές τις παραμέτρους στη συγκρότηση και έμφυλη κατανομή των οικιακών καθηκόντων. Στην Ελλάδα, οι αντίστοιχες μελέτες έχουν επικεντρωθεί κυρίως στη σχέση ανάμεσα στην οικιακή και εξω-οικιακή απασχόληση των γυναικών και έχουν δείξει ότι η εξω-οικιακή γυναικεία εργασία παίζει σημαντικό ρόλο στον τρόπο που κατανέμονται οι οικιακές εργασίες ανάμεσα στα φύλα (Βαίου και Στρατηγάκη 1989, Βαίου 1989, Ιακώβου-Παπαγαρουφάλη 1989, Καβουνίδη, 1989, Μαράτου-Αλιμπράντη 1991 και 1993, Βαίου, Στρατηγάκη και Χρονάκη 1991, Galani-Moutafi 1993 και 1994).
Αυτό που η παρούσα έρευνα επιζητεί να αναδείξει και το οποίο συνιστά μία τομή στη διεθνή βιβλιογραφία της έμμισθης οικιακής εργασίας είναι οι πολιτισμικοί όροι μέσα από τους οποίους διαμορφώνεται η σύνδεση των συγκεκριμένων εθνοτικών ομάδων με την απασχόληση στον τομέα της έμμισθης οικιακής εργασίας, και πιο συγκεκριμένα η πολιτισμική διαχείριση της υποτελούς θέσης (Day, Papataxiarchis και Stewart 1999) που καταλαμβάνουν οι μετανάστριες ή μη οικιακές βοηθοί στο πλαίσιο της εργασιακής αυτής συνθήκης. Εδώ, η κατεύθυνση είναι αμφίδρομη καθώς τους όρους διαχείρισης της υπαγωγής θέτει τόσο οι κοινωνία υποδοχής (Ελλάδα) με τις αναπαραστάσεις της για συγκεκριμένες εθνοτικές ομάδες και τις πολιτικές που εφαρμόζει, όσο και οι ίδιες οι μετανάστριες μέσα από τις ιδιαίτερες και διαφορετικές μεταξύ τους πολιτισμικές αντιλήψεις και συμπεριφορές. Φιλιππινέζες, Αλβανίδες και Ελληνίδες οικιακές βοηθοί αναλαμβάνουν διαφορετικές εκδοχές της έμμισθης οικιακής εργασίας ανάλογα με τη γενικότερη θέση που κατέχουν ως μεταναστευτικές ομάδες στο ελληνικό πλαίσιο. Η μετάθεσή της οικιακής φροντίδας από τα χέρια της Ελληνίδας «νοικοκυράς» στα χέρια της Ελληνίδας ή αλλοδαπής «άλλης» καθιστά την αναπαραγωγή του οικιακού χώρου, και των αξιών και των πρακτικών που συνδέονται με αυτόν, μία διαδικασία έμφυλη μεν αλλά και συνκαθοριζόμενη από την εθνοτική και ταξική ταυτότητα των υποκειμένων που συμμετέχουν. Η διαμόρφωση της φροντίδας στα πλαίσια του οικιακού χώρου καθίσταται από κατεξοχήν έμφυλο χαρακτηριστικό σε κατεξοχήν εθνοτικό και ταξικό.
Σε ένα δεύτερο επίπεδο, στόχος της μελέτης είναι να δείξει τους τρόπους με τους οποίους οι οικιακές βοηθοί και η κατανομή καθηκόντων συμβάλλουν στη συγκρότηση της έμφυλης ταυτότητας της ‘νοικοκυράς’ και τη διαπραγμάτευση των συγγενικών της σχέσεων με το σύζυγο και τα παιδιά στα πλαίσια του οικιακού χώρου. Στη σχέση της με τις οικιακές βοηθούς η οργάνωση της γυναικείας ταυτότητας φαίνεται ότι δεν συντελείται μέσω της ενασχόλησης με τη φροντίδα των παιδιών και του οικιακού χώρου αλλά μέσω της διαχείρισης μιας ομόφυλης ιεραρχικής σχέσης που συχνά δομείται με συγγενειακούς όρους με μία εθνοτικά «οικεία» ή «άλλη» γυναίκα.
Η σύνδεση των γυναικών με την έμμισθη οικιακή εργασία βεβαιώνεται σε όλες τις έρευνες που εστιάζουν στο ζήτημα της οικιακής εργασίας (Cock 1980 στη Νότιο Αφρική, Rollins 1985 και Glenn 1986 στις Η.Π.Α., Bakan και Stasiulis 1995 στον Καναδά, μελέτες που παρουσιάζονται στο συλλογικό τόμο των Chaney και Castro 1989 στην Καραϊβική και τη Λατινική Αμερική, Giles 1992 στη Μεγάλη Βρετανία, Constable 1997 στο Hong Kong, Chin 1998 στην Μαλαισία, Chell 1997 και Parrenas 2001 στην Ιταλία, Iosifides 1997 στην Ελλάδα) με ελάχιστες εξαιρέσεις χωρών και περιοχών (Hansen 1989 στη Ζάμπια, Kothari 1996 στην αστεακή Ινδία) όπου η πλειοψηφία των απασχολούμενων στον τομέα της οικιακής εργασίας είναι άντρες. Επίσης βιβλιογραφικά τεκμηριώνεται η σύνδεση της μετανάστευσης γυναικών με την έμμισθη οικιακή εργασία και η συνακόλουθη ‘φυλετικοποίηση’ της παραπάνω εργασίας (Glavanis 1995, Rollins 1985).
Η παρούσα έρευνα έρχεται να συμπληρώσει το βιβλιογραφικό κενό που παρατηρείται αναφορικά με το ζήτημα της έμμισθης οικιακής εργασίας στην Ελλάδα και να εμπλουτίσει τις διασυνδέσεις αυτού του θέματος με τη γυναικεία μετανάστευση και το φύλο (π.χ. Anthias και Lazarides 2000). Η διεθνής βιβλιογραφία έχει μέχρι σήμερα επικεντρωθεί σε μελέτες που αφορούν κυρίως τις Η.Π.Α. και τον Καναδά (Rollins 1985, Glenn 1986, Colen 1989, Romero 1992, Bakan και Stasiulis 1995, Parrenas 2001), την Μεγάλη Βρετανία και την Ιταλία στην Ευρώπη (Giles 1992, Chell 1997, Parrenas 2001), και χώρες της Αφρικής (Hansen 1989, Cock 1980) και τις μεταναστευτικές ομάδες Λατινοαμερικανίδων γυναικών, γυναικών από τη Νοτιοανατολική Ασία (Ινδονησία, Φιλιππίνες), και Αφρικανών. Οι μελέτες αυτές εστιάζουν είτε στις πρακτικές του κράτους απέναντι στις μετανάστριες οικιακές βοηθούς (Parrenas 2001, Chin 1998, Bakan και Stasiulis 1995) και στον τρόπο με τον οποίο τις ενσωματώνει στη συγκεκριμένη κοινωνικο-επαγγελματική κατηγορία, είτε στον εξουσιαστικό χαρακτήρα της σχέσης εργοδοτριών και οικιακών βοηθών και στις στιγμές αντίστασης των τελευταίων (Cock 1980, Constable 1997, Rollins 1985, Romero 1992, Colen 1989), με εξαίρεση τη Hansen (1989) που επιχειρεί μέσα από μία ιστορική προσέγγιση να παρακολουθήσει τους μετασχηματισμούς τους επαγγέλματος της έμμισθης οικιακής εργασίας στη Ζάμπια. Επίσης αναφορικά με τη συγκριτική προσέγγιση που προτείνει η παρούσα μελέτη πρέπει να σημειωθεί ότι εμφανίζεται σπανιότατα στις μελέτες της εμμισθης οικιακής εργασίας (Chin 1998, Constable 1997, Parrenas 2001).
Μεθοδολογία. Η έρευνα βασίζεται κυρίως στη μέθοδο της σε βάθος συμμετοχικής παρατήρησης, στους χώρους εγκατάστασης, εργασίας και εξω-οικιακής κοινωνικότητας των οικιακών βοηθών και συνοδεύεται από ιστορίες ζωής των βασικών πληροφορητριών. Οι ερευνήτριες μελετούν «εκ των ένδον» τις πληροφορήτριες στο περιβάλλον τους και στο πλαίσιο των σχέσεων οικειότητας που θα αναπτύσσουν μελετούν τις πολιτισμικές αντιλήψεις και πρακτικές που συγκροτούν τον οικιακό χώρο. Επίσης, καταγράφουν λεπτομερώς τον λόγο των οικιακών βοηθών όπως αυτός αναδύεται στο συμφραζόμενο της καθημερινής ζωής ενώ παράλληλα στο επίπεδο της συμπεριφοράς μελετούν τα διαφορετικά καθήκοντα και τον εθνοτικό καταμερισμό που συνεπάγεται η οικιακή εργασία.
Στην έρευνα αυτή, συνδυάζεται η ποιοτική και η ποσοτική μέθοδος. Ο συνδυασμός αυτός συνιστά έναν διάλογο της συμμετοχικής παρατήρησης και της βιογραφικής προσέγγισης της ανθρωπολογίας με τεχνικές της εμπειρικής δειγματολειπτικής έρευνας. Η βασική θεματική της έρευνας και κυρίως η αλληλοσυσχέτιση της έμφυλης με την εθνοτική διάσταση της οικιακής εργασίας επικοινωνεί με την θεματική του ερωτηματολογίου. Έτσι, η λογική της ανθρωπολογικής έρευνας ‘προβάλλεται’ στο ποσοτικό εργαλείο δείχνοντας τις αντοχές και τα όριά του, ενδεχομένως δε και τη σημασία που μπορεί να έχει για τη συμμετοχική ποιοτική μεθοδολογία. Από την άποψη αυτή, το ερωτηματολόγιο της ποσοτικής δεν αφορά μια απλή μεταγραφή της ‘αντικειμενικής’ εργασιακής συνθήκης των πληθυσμών της έρευνας στο πεδίο της οικιακής ομάδας, αλλά επεκτείνεται σε ζητήματα αξιών, στάσεων, συμπεριφορών των τριών πληθυσμών, κοινωνικών, πολιτισμικών παραμέτρων πρακτικής/ υλικής συγκρότησης της ταυτότητας των πληθυσμών σε καθημερινό περιβάλλον, τόσο εντός όσο και εκτός οικίας (ενδο-εξω κοινοτικές σχέσεις για τους μετανάστες), προκειμένου να επιτευχθεί μια συνολικότερη χαρτογράφηση των τριών πληθυσμών.
Στόχοι της έρευνας. To αντικείμενο της προτεινόμενης έρευνας αφορά την έμμισθη οικιακή εργασία ως εργασία αλλοδαπών και ιθαγενών γυναικών στα μεγάλα αστικά κέντρα και επικεντρώνεται στους τρόπους με τους οποίους το φύλο σε συνδυασμό με την εθνοτική ταυτότητα εμπλέκονται στην εννοιολόγηση και συγκρότηση της οικιακής εργασίας. Η έρευνα εστιάζει στη συγκριτική μελέτη κυρίως Φιλιππινέζων, Αλβανίδων και Ελληνίδων γυναικών που απασχολούνται στον τομέα της έμμισθης οικιακής εργασίας και εξετάζει τους πολιτισμικούς και κοινωνικούς όρους μέσα από τους οποίους συνδέονται οι παραπάνω εθνοτικές ομάδες με συγκεκριμένους τομείς της οικιακής εργασίας. Παράλληλα, εξετάζει τη συγκρότηση και διαχείριση της έμφυλης ταυτότητας της Ελληνίδας ‘νοικοκυράς’ και της σύνδεσή της με τα οικιακά καθήκοντα μέσα από τη σχέση της με διαφορετικές εθνοτικές κατηγορίες οικιακών βοηθών.
Δραστηριότητες της ερευνητικής ομάδας Συνάντηση εργασίας της ερευνητικής ομάδας με τις συνεργαζόμενες ερευνητικές ομάδες (Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών) και ειδικευμένους επιστήμονες (Η. , Ι. Ιωσηφίδης). Θέμα: «Παρουσίαση των πρώτων αποτελεσμάτων του έργου Φύλο, οικιακή εργασία και εθνοτική ταυτότητα: Η διαπολιτισμική συγκρότηση του οικιακού χώρου στην Ελλάδα». Διοργανώθηκε στη Μυτιλήνη, 28 Νοεμβρίου 2004.
Σεμιναριακή συνάντηση εργασίας της ερευνητικής ομάδας με τη συνεργαζόμενη ερευνητική ομάδας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών ερευνών. Θέμα «Η διεξαγωγή ποσοτικής έρευνας σε Αλβανίδες, Φιλιππινέζες και Ελληνίδες οικιακές βοηθούς». Διοργανώθηκε στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα, 8 Απριλίου 2005.