στοιχεiα πραγματολογiασ: η γλωσσα εν χρησει

5ο εξάμηνο 

Διδάσκων: Κώστας Κανάκης c.canakis@sa.aegean.gr 

http://www.aegean.gr/social-anthropology/canakis

Τηλ. 22510-36318

αναλυτικοσ οδηγοσ μαθηματοσ

1. Περιγραφή του μαθήματος

H πραγματολογία στη γλωσσική επιστήμη μπορεί κατ’ αρχήν να οριστεί ως ανάλυση του πώς (και του γιατί) επιτελούμε πράξεις με τις λέξεις· συχνά δε αναπάντεχα πράγματα, όπως το να προσβάλουμε ένα φίλο λέγοντάς του χάρμα το μπλουζάκι σου. Το εκφώνημα αυτό αντιστοιχεί σε μια πρόταση που, αληθειακά (δηλ. επιφανειακά και από αυστηρά σημασιολογική άποψη), μπορεί απλά να είναι αληθής ή ψευδής. Πραγματολογικά, όμως, δηλώνει μάλλον την έκφραση ειρωνείας προς τον φίλο ως προς την επιλογή της συγκεκριμένης μπλούζας, παρά φιλοφρόνηση. Η ειρωνεία είναι μια από τις συχνότερες χρήσεις αυτού του εκφωνήματος—τόσο συχνή περίπου, όσο κι η φιλοφρόνηση. Το ίδιο συμβαίνει και με το εκφώνημα καλά, είσαι τέρας ευφυΐας. Άρα συχνά εννοούμε πολύ διαφορετικά πράγματα από αυτά που λέμε. Πώς συμβαίνει αυτό; Ποια είναι η ανάγκη ύπαρξης αυτού του πολύπλοκου μηχανισμού; Ποιος είναι ο προσφορότερος τρόπος ανάλυσής του; Αυτά και άλλα ερωτήματα θα μας απασχολήσουν σε αυτό το μάθημα, το οποίο θα έχει, αναγκαστικά, ως βάση του γλωσσικά δεδομένα που προκύπτουν φυσικά, αλλά και άλλο υλικό όπως λεζάντες από γελοιογραφίες, διαφημιστικά μηνύματα, ανέκδοτα και χρονογραφήματα.

Πραγματολογία, λοιπόν, σημαίνει η μελέτη μιας συγκεκριμένης πλευράς της γλωσσικής σημασίας: της μη-αληθειακής· της συνομιλιακής· της κοινωνικής. Είναι η όψη της μελέτης της σημασίας που—ούτως ή άλλως γνωρίζουμε ότι—ξεπερνά τη στενή, κυριολεκτική και αφηρημένη σημασία των λέξεων (όπως ορίζονται στο λεξικό) και ταυτίζεται έτσι με την συμφραστική, εξω-λογική και, συχνά, υπερ-προτασιακή σημασία των γλωσσικών εκφράσεων. Αυτό καθιστά την πραγματολογία ξεχωριστό επίπεδο γλωσσικής ανάλυσης που επι-τάσσεται της τυπικής αληθειακής σημασιολογίας (truth-conditional semantics) μιας και είναι κατ’ εξοχήν επιφορτισμένη με το δύσκολο έργο της ερμηνείας των εκφωνημάτων στα συμφραζόμενά τους, δηλ. με αυτό που εννοεί ο ομιλητής—το πλέον άυλο και φευγαλέο κομμάτι της γλωσσικής ανάλυσης.

Όπως δηλώνει το ονομά της, η πραγματολογία (pragmatics) είναι στενά συνδεδεμένη με την φιλοσοφική παράδοση του πραγματισμού (pragmatism) και ταυτόχρονα με την παραδοχή ότι υπάρχει αντικειμενικός έξω κόσμος που ενώ μας «περιέχει» δεν τον «περιέχουμε». Η φιλοσοφική αυτή παράδοση οδήγησε τους γλωσσολόγους σε τέσσερα χωριστά—αλλά και σαφώς διαπλεκόμενα—ενδιαφέροντα που θα αποτελέσουν τις θεματικές αυτού του μαθήματος: i) τη δείξη (deixis), ii) τις ομιλιακές πράξεις/ενεργήματα (speech acts), iii) τα διαλογικά υπονοήματα (conventional & conversational implicature) και iv) την προϋπόθεση (presupposition).

 

2. Πληροφορίες, επικοινωνία, αξιολόγηση

2.1. Γενικά

Εκτός των ωρών συνεργασίας στο γραφείο, θεωρώ σκόπιμο να εκμεταλλευτούμε τις ευκαιρίες που μας παρέχον οι νέες τεχνολογίες και έτσι υπάρχει:

ιστοσελίδα για το μάθημα όπου θα βρίσκονται σημειώσεις, κείμενα και βιβλιογραφιές πληροφορίες· και

δημιουργία ηλεκτρονικού μαθήματος στο vista με απώτερο στόχο την ανάπτυξη ενός discussion group το οποίο καλό θα είναι να ελέγχετε τακτικά.

Αυτές οι δύο κινήσεις θα επιτρέψουν την άμεση πρόσβασή σας στο διδακτικό υλικό ακόμη και εξ αποστάσεως.

2.2 Αξιολόγηση

Η αξιολόγησή σας βασίζεται σε 4 γραπτές ασκήσεις καθώς και βαθμό προόδου και τελικής εξέτασης.

Συγκεκριμένα, οι εργασίες κατανέμονται (ενδεικτικά) ως εξής:

εβδομαδα/εργασια

θεματικη

παραδοση

ποσοστο βαθμου

3η εβδ. – 1η εργασία

1. Γλωσσικές πράξεις

4η εβδομάδα

15%

5η εβδ. – 2η εργασία

2. Συνομιλιακά υπονοήματα

6η εβδομάδα

15%

7η εβδ. – 3η εργασία

 3. Δείξη

8η εβδομάδα

15%

9ηεβδ. – 4η εργασία

 4. Προϋπόθεση

10η εβδομάδα

15%

ΠΡΟΟΔΟΣ (υποχρεωτική)

 

 

20%
 ΤΕΛΙΚΗ ΕΞΕΤΑΣΗ

 

  

20%

Περισσότερες λεπτομέρειες για τις εργασίες βλ. Παράρτημα Α

 

3. Εβδομαδιαίο αναλυτικό πρόγραμμα:

ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ

εβδομαδα 1: Γενική εισαγωγή στο μάθημα: πραγματολογία και σημασιολογία - τα δύο επίπεδα ανάλυσης της γλωσσικής σημασίας (Yule, Κανάκης, Levinson, Thomas, Lyons) – ορισμοί της πραγματολογίας – από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο (contextual) νόημα – η σημασία και η ισχύς των εκφωνημάτων

εβδομαδα 2: Αφηρημένη και συμφραστική σημασία και η συνομιλιακή κατασκευή σημασία

εβδομαδα 3: Γλωσσικές πράξεις– Μέρος Α: Η θεωρία του Austin ή πώς να κάνετε πράξεις με λέξεις – τα εκφωνήματα ως πράξεις – συνθήκες επιτυχίας – εκφωνητική (locution), προσλεκτική (illocution) και δια-λεκτική (perlocution) πράξη

εβδομαδα 4: Γλωσσικές πράξεις – Μέρος Β: Η θεωρία του Searle: μια ταξινόμηση των λεκτικών ενεργημάτων

εβδομαδα 5: Πλάγιες/έμμεσες γλωσσικές πράξεις(indirect speech acts)

εβδομαδα 6: Η θεωρία των υπονοημάτων του Grice – Μέρος Α: η αρχή της συνεργασίας (cooperative principle) και τα τέσσερα αξιώματα ποιότητα (quality), ποσότητα (quantity), συνάφεια (relation) και τρόπος (manner) – συμβατικά & διαλογικά υπονοήματα

εβδομαδα 7: Η θεωρία των υπονοημάτων του Grice – Μέρος Β: συνομιλιακά υπονοήματα – πώς προκύπτουν; Είδη παραβιάσεων των διαλογικών αξιωμάτων – τεστ για τα υπονοήματα – Η σχέση μεταξύ γλωσσικών πράξεων και (συνομιλιακών) υπονοημάτων

εβδομαδα 8: Δείξη και δεικτικότητα (deixis & indexicality) – Μέρος Α: η δείξη ως raison d’ être της πραγματολογίας – προσωπική, χρονική, τοπική, κοινωνική και κειμενική δείξη

εβδομαδα 9: Δείξη και δεικτικότητα (deixis & indexicality) – Μέρος Β: ρήματα κίνησης (τοπική δείξη και υιοθετούμενη άποψη) & πρωτοτυπική δείξη (Lakoff, Marmaridou)

εβδομαδα 10: Προϋπόθεση (presupposition) – Μέρος Α: αντωνυμίες, κύρια ονόματα, ρήματα & η προϋπόθεση της αντικειμενικής ύπαρξης των πραγμάτων στον κόσμο

εβδομαδα 11: Προϋπόθεση (presupposition) – Μέρος Β: σημασιολογική και πραγματολογική προϋπόθεση – όταν η προϋπόθεση αποτυγχάνει ή ακυρώνεται - προβλήματα

 ΕΒδομαδα 12: Γλωσσική ευγένεια (Σηφιανού, Κανάκης)

εβδομαδα 13: Πραγματολογία και κοινωνιογλωσσολογία: επανατοποθετήσεις.

 

4. Βασική βιβλιογραφία: Τίτλοι on reserve στη βιβλιοθήκη

Το σύγγραμμα που διανέμεται για το μάθημα είναι το:

Κανάκης, Κ. 2007. Εισαγωγή στην πραγματολογία: Γνωστικές και κοινωνικές όψεις της γλωσσικής χρήσης. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.

Τα βιβλία αυτά βρίσκονται στη βιβλιοθήκη μας συγκεντρωμένα σε κλειστή συλλογή (on reserve) που δημιουργήθηκε ειδικά για το μάθημα και υπάρχουν περιορισμοί ως προς το δανεισμό τους προκειμένου να εξυπηρετούνται όλοι οι φοιτητές που είναι εγγεγραμμένοι στο μάθημα.

Βέικος, Θ. 2000. Αναλυτική φιλοσοφία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Thomas, J. 1995. Meaning in Interaction: An Introduction to Pragmatics. London: Longman.

Κανάκης, Κ. (επιμ.) 2002. Πραγματολογία και γνωστική σημασιολογία. Συλλογή κειμένων (στην αγγλική). Aristotle University, School of English.

Canakis, C. (ed.) 2002. Pragmatics, Ling-2-350. Συλλογή κειμένων (στην αγγλική). Aristotle University, School of English.

Yule, G. 1996. Pragmatics. Oxford: Oxford University Press. (και σε ελληνική μτφρ. σε επιμ. Θ.-Σ. Παυλίδου, Παρατηρητής, 2007).

Leech, G. 1983. Principles of Pragmatics. London: Longman.

Levinson, S.C. 1983. Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press.

Grundy, P. 1995. Doing Pragmatics. London: Edward Arnold.

Austin, J. L. 1962. How to Do Things with Words. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

 

5. Γενική βιβλιογραφία

Canakis, C. (ed.) 1997. Pragmatics vs. cognitive semantics. CLS 33, 15-29.

Canakis, C. (ed.) 2002. Pragmatics, Ling-2-350. Συλλογή κειμένων. Aristotle University, School of English.

Davis, S. (ed.) 1991. Pragmatics: A Reader. Oxford: Oxford University Press.

Fillmore, C. J. 1982. Frame semantics. In Linguistics In the Morning Calm, ed. by The Linguistic Society of Korea, 11-138. Seoul: Hanshin.

Givón, T. 1989. Mind, Code, and Context: Essays in Pragmatics. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Green, G. 1989. Pragmatics and Natural Language Understanding. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.

Grice, H. P. 1975. Logic and conversation. In Syntax and Semantics 3: Speech Acts, ed. by P. Cole and J.L. Morgan, 41-58. New York: Academic Press.

Lyons, J. 1977. Semantics, Vols. 1&2. Cambridge: Cambridge University Press.

Marmaridou, S. S. A. 2000. Pragmatic Meaning and Cognition. Amsterdam: John Benjamins.

Mey, J. 1985. Whose Language? A Study in Linguistic Pragmatics. Amsterdam: John Benjamins.

Mey, J. 1993. Pragmatics: An Introduction. Oxford: Blackwell.

Searle, J. R. 1969. Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambrige University Press.

Thomas, J. 1995. Meaning in Interaction: An Introduction to Pragmatics. London: Longman.

Verschueren, J. et al. (eds.) 1995. Handbook of Pragmatics Manual. Amsterdam: John Benjamins.

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: Εργασίες

εργασια 1: γλωσσικες πραξεισ

Μαζέψτε 20 γλωσσικές πράξεις από ένα θεατρικό έργο ή διάλογο σε οποιαδήποτε γλώσσα και στη συνέχεια εφαρμόστε την ταξινόμηση του Searle. Επίσης συζητήστε κάθε παράδειγμα δηλώνοντας αν αποτελεί άμεσο ή έμμεσο γλωσσική πράξη.

εργασια 2: συνομιλιακα υπονοηματα

 μεροσ α: Συλλέξτε δεδομένα γραπτού ή προφορικού λόγου και δώστε τουλάχιστον 3 παραδείγματα υπονοημάτων που προκύπτουν από τη μη-συμμόρφωση των ομιλητών/συγγραφέων με ένα από τα τέσσερα αξιώματα του Grice, δηλ. ποιότητα, ποσότητα, συνάφεια και τρόπο (συνολικά 12 παραδείγματα). Σε περιπτώσεις που δεν είναι καθαρές—και σπάνια υπάρχουν καθαρές περιπτώσεις—συζητήστε την κάθε εκδοχή όσο προσεκτικότερα μπορείτε.

μεροσ β: Εστιάζοντας μόνο σε πέντε χιουμοριστικά κείμενα (λεζάντες από γελοιογραφίες, χρονογραφήματα, ανέκδοτα, κλπ.) της επιλογής σας, αναλύστε τα βάσει υπονοημάτων και δείξτε σε πιο βαθμό μπορεί η ανάλυση à la Grice να εξηγήσει το χιουμοριστικό αποτέλεσμα. Δεδομένων των συμπερασμάτων σας για κάθε περίπτωση, μπορείτε να διακρίνετε γενικότερα μοτίβα (patterns) και να κάνετε γενικεύσεις; Ποιες είναι αυτές;

εργασια 3: δειξη

Εξετάστε προσεκτικά το κείμενο που ακολουθεί και απαντήστε τις ερωτήσεις.

Σωκράτης: Μου φαίνεται ότι θα ανταμειφθώ γενναιόδωρα και υπέροχα για τη φιλοξενία που σας πρόσφερα με τα λόγια μου. Μπορείς λοιπόν, Τίμαιε, να αρχίσεις αμέσως την ομιλία σου, αφού επικαλεστείς τους θεούς, όπως απαιτεί η συνήθεια. 

Τίμαιος: Όσο γι’ αυτό, Σωκράτη, όλοι το κάνουν, όσοι είναι έστω κι ελάχιστα συνετοί, δηλαδή επικαλούνται βέβαια τον θεό τη στιγμή που επιδιώκουν να κάνουν κάτι, είτε μικρό είναι αυτό είτε μεγάλο. Εμείς λοιπόν που σκοπεύουμε να μιλήσουμε για το σύμπαν και να πούμε πώς δημιουργήθηκε ή αν είναι ακόμη αγέννητο, θα πρέπει, εκτός κι αν είμαστε εντελώς τρελοί, να ζητήσουμε βοήθεια από θεούς κι από θεές, και να ευχηθούμε πρώτα να είναι τα λόγια μας ευχάριστα σ’ εκείνους και στη συνέχεια σε μας τους ίδιους. Αυτή ας είναι η παράκλησή μας προς τους θεούς· όσο για μας, ας τους παρακαλέσουμε να μας βοηθήσουν, ώστε εσείς με να καταλάβετε εύκολα αυτά που θα σας πω, εγώ δε να καταφέρω να σας εξηγήσω όσο πιο καθαρά μπορώ τις απόψεις μου σχετικά με το θέμα της συζήτησής μας.

Πρώτα απ’ όλα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να κάνουμε την εξής διάκριση: Τι είναι αυτό που υπάρχει πάντα και δεν γεννιέται ποτέ, και τι είναι εκείνο που γεννιέται συνεχώς αλλά δεν υπάρχει ποτέ; Το πρώτο μπορεί να γίνει αντιληπτό με τη σκέψη και με λογικούς συλλογισμούς, επειδή είναι αμετάβλητο. Το δεύτερο γίνεται αντιληπτό με τη δοξασία και με την αίσθηση, χωρίς λογικούς συλλογισμούς αφού γεννιέται και χάνεται χωρίς ποτέ να υπάρχει πραγματικά. Άλλωστε, όλα γίνονται κατ’ ανάγκη από κάποια αιτία· χωρίς αυτή είναι αδύνατο να δημιουργηθεί οτιδήποτε. Επομένως, όταν ο δημιουργός φτιάχνει κάτι και του δίνει σχήμα και λειτουργικότητα αποβλέποντας στο αιώνιο και αμετάβλητο κι έχοντας αυτό για πρότυπό του, τούτο αναγκαίως θα είναι καλό. Όταν όμως το φτιάχνει χρησιμοποιώντας για πρότυπο το γεννημένο, τότε το δημιούργημά του δε θα είναι καλό. Επομένως, ολόκληρο τον ουρανό ή τον κόσμο ή οποιοδήποτε άλλο όνομα θα μπορούσε να δεχτεί, ας τον ονομάσουμε έτσι.

ερωτησεισ

1. Ποια παραδείγματα (tokens) αντωνυμιών είναι δεικτικά στο κείμενο; (να τα αναφέρετε ανά γραμμή κειμένου) Εξηγήστε γιατί.

2. Ποια παραδείγματα ρημάτων είναι δεικτικά στο κείμενο; (να τα αναφέρετε ανά γραμμή κειμένου) Εξηγήστε γιατί.

3. Ποια παραδείγματα άλλων γραμματικών κατηγοριών (π.χ. επιρρημάτων) είναι δεικτικά στο κείμενο; (να τα αναφέρετε ανά γραμμή κειμένου) Εξηγήστε γιατί.

4. Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες δεν είστε βέβαιοι αν έχουμε δείξη ή αναφορά; Ποιες είναι αυτές και γιατί σας προβληματίζουν; Εξηγήστε.

5. Εξηγήστε την έννοια δεικτικό συνεχές και πρωτοτυπική δείξη χρησιμοποιώντας παραδείγματα του κειμένου.

 

εργασια 4: προϋποθεση

Επιλέξτε δύο μικρά κείμενα (περίπου 100-150 λέξεις το καθένα) από τον ημερήσιο τύπο: το ένα από το κεντρικό θέμα του πρωτοσέλιδου και το άλλο από μια ειδική σελίδα (π.χ., τέχνες, θεάματα, σπορ, καιρός). Στη συνέχεια:

1. Αναφέρετε όλες τις προϋποθέσεις που μπορείτε να βρείτε (σε 2 στήλες)

2. Εστιάστε στις υπαρκτικές προϋποθέσεις

3. Ποιο κείμενο έχει περισσότερες; Ποιο είναι ευκολότερα προσπελάσιμο;

4. Γιατί συμβαίνει αυτό; Εξηγήστε λαμβάνοντας υπ’ όψη πραγμτολογικούς παράγοντες όπως το κειμενικό είδος, τον/την συγγραφέα, το ακροατήριο.

 Αρχική σελίδα